De huidige omgang met de bodem en ondergrond is niet langer houdbaar. De conventionele ruimtelijke planning gaat niet duurzaam genoeg om met de ondergrond en is ontoereikend in het licht van de complexe uitdagingen waar we als samenleving voor staan. Hoe kunnen de condities van de ondergrond productief ingezet worden voor de verstedelijkingsopgave in Nederland?

Voor de Open Oproep Bouwen vanuit de bodem ontwikkelden dertien projecten op basis van ontwerpend onderzoek vernieuwende perspectieven, strategieën, arrangementen en oplossingen voor deze verstedelijkingsopgave. Dertien projecten die de condities van de ondergrond serieus nemen én er productief gebruik van maken.

Geert Roovers en Merijn van Loon begeleidden de projecten tijdens het ontwerpend onderzoeksproces. In het rapport Rode Draden: de potentie van de bodem voor duurzame verstelijking bespreken ze de overkoepelende lessen en uitkomsten van de projecten. Daarbij is duidelijk geworden welke kansen nog onbenut zijn gebleven en welke uitdagingen er liggen om de bodem duurzaam in te zetten in de verstedelijkingsopgave. Uit de analyses van dit traject komen drie perspectieven naar voren op de rol van de bodem in deze opgave:

1. Het bodem-integrerend-perspectief
In dit perspectief wordt de bodem in de openbare ruimte gerevitaliseerd om zo een bijdrage te kunnen leveren aan een gezonde stad die beter bestand is tegen klimaatverandering. Projectteams And the People en One Architecture ontwikkelen projectvoorstellen met oplossingen waarbij functies worden gecombineerd, met voorbeelden zoals stadslandbouw, voedselproductie en het vergroenen van de eigen tuin.

2. Het bodem-leidend-perspectief
In dit perspectief wordt de bodem productief ingezet voor de ontwikkeling van de verstedelijking in projectvoorstellen. De kenmerken van de bodem kunnen bepalend zijn voor hoe en wat je bouwt op een bepaalde locatie. Op die manier kan de bodem worden ingezet als een bron voor bouwmateriaal zoals bijvoorbeeld in de projecten van Dingeman Deijs Architects en Studio Marco Vermeulen.

3. Het bodem-verbindend-perspectief
Vanuit dit perspectief moet de bodem dienen als middel voor verbinding en het bevorderen van sociale cohesie binnen gemeenschappen. De bodem moet hier de sociale samenhang stimuleren waarbij participatie centraal staat, zoals dit ook gebeurt bij bijvoorbeeld buurttuinen. Door deze vorm van participatie in gemeenschappen hopen de ontwerpteams zoals -zee -plaats -werk -land meer kennis en bewustzijn te ontwikkelen over de bodem.

Aan de hand van deze perspectieven pleiten Roovers en Van Loon voor een omslag waarbij de bodem niet als hindernis, maar als uitgangspunt moet worden genomen. In plaats van alleen te kijken of je ergens kunt bouwen, zou je moeten onderzoeken hoe bodem, grondwater en ondergrond sámen kunnen bijdragen aan de verstedelijkingsopgave. Dit staat nu in groot contrast tot het huidige werkveld, waar vooral een functionele benadering van de bodem centraal staat.

Deze bodemperspectieven vragen om integrerend denken waarbij verschillende disciplines zoals bodemexperts vroegtijdig in het ontwerpproces betrokken moeten worden. Tijd- en ruimteschalen en belanghebbenden moeten ook onderdeel gaan uitmaken van het proces. De auteurs stellen dat hier meer aandacht voor moet komen, juist om de opschaling van bovenstaande ontwerpprincipes en -perspectieven mogelijk en ook op lange termijn klimaatbestendig te maken, waarbij huidige wet- en regelgeving nog te veel belemmeringen opwerpen.

Uit deze bevindingen doemt één complicatie op: doordat de bodem zich ondergronds bevindt, blijft zij vaak onzichtbaar in het maatschappelijk en bestuurlijk gesprek. Daardoor worden de huidige problemen én kansen onvoldoende gezien. Bovenstaande benaderingen vragen niet alleen ruimte in de bodem, beleid en in het ontwerpproces, maar juist ook in de dialoog. Deze perspectieven vragen om andere tijd- en ruimteschalen en ontwerpprocessen die de komende jaren nadrukkelijker moeten woorden meegenomen. Het huidige Water en Bodem Sturend-beleid, zoals verwoord in de Kamerbrief van 22 november 2022, blijft voor nu vooral een papieren werkelijkheid. De resultaten uit de Open Oproep Bouwen vanuit de bodem dragen bij door concrete voorbeelden en uitwerkingen aan te reiken. Daarmee levert dit traject niet alleen een waardevolle bijdrage aan het water- en bodemsturend beleid, maar ook aan bredere programma’s rondom klimaat, gezondheid en verstedelijking.